Η Ξυλαγανή είναι μεγάλος οικισμός του νομού Ροδόπης. Αποτελεί την έδρα του δημοτικού διαμερίσματος Ξυλαγανής του Δήμου Σαπών – Μαρωνείας αλλά και έδρα του δήμου. Απέχει 17 χιλιόμετρα από την, πρωτεύουσα του νομού Ροδόπης την Κομοτηνή και σύμφωνα με την απογραφή του 2001, έχει 1.531 κατοίκους.
Γενικά και ιστορικά στοιχεία
Στην Ξυλαγανή έχουν βρεθεί πλούσια αρχαιολογικά ευρήματα, τα οποία περιλαμβάνουν τμήματα ακροπόλεων και τάφους με κτερίσματα.
Μετά τις ανταλλαγές πληθυσμών μεταξύ Ελλάδας, Τουρκίας και Βουλγαρίας, στο χωριό εγκαταστάθηκαν Έλληνες πρόσφυγες από τις περιοχές της Ανατολικής και της Βόρειας Θράκης.
Τον Ιούνιο του 1944, κατά τη διάρκεια της Κατοχής, κάτοικοι της Ξυλαγανής που είχαν δημιουργήσει ένοπλο τμήμα προσκείμενο στους αντάρτες του Αντών Τσαούς, δέχτηκαν επίθεση από δυνάμεις του βουλγαρικού στρατού. Στη συμπλοκή που ακολούθησε σκοτώθηκε ένας Βούλγαρος στρατιώτης, ενώ από πλευράς των κατοίκων σκοτώθηκαν (τόσο στη σύγκρουση όσο και στην ομαδική εκτέλεση που ακολούθησε) 28 ένοπλοι.
Πολιτιστικός όμιλος
Ο πολιτιστικός όμιλος του χωριού ιδρύθηκε το 1981. Η δραστηριότητα του περιλαμβάνει τη διοργάνωση παραδοσιακών γιορτών, τη λειτουργία λαογραφικού μουσείου καθώς και χορευτικό τμήμα.
Ποδοσφαιρική ομάδα
Ο Ορφέας Ξυλαγανής είναι ποδοσφαιρική ομάδα με έδρα την Ξυλαγανή. Ιδρύθηκε το Μάιο του 2006. Έδρα της ομάδας είναι το δημοτικό στάδιο Ξυλαγανής. Ως καινούρια ομάδα αγωνίζεται στη Α1 ερασιτεχνική κατηγορία της ΕΠΣ Θράκης.